ĐÌNH TIÊN DU
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Tên gọi Tiên Du được lấy từ tên thôn. Trong ký ức của nhiều người còn lưu lại thì thuở xa xưa ông Trần Quang Núi (Quảng Bình) sống trong cảnh bị áp bức nên xuôi thuyền vào Hòn Thị và lưu trú cùng với cụ tổ của ông Dương Gành (Tiên Du, Ninh Phú). Các ông đã tham gia vào đội phòng thủ mặt biển của Tây Sơn ở mũi Kê Gà do ông Lê Văn Quang chỉ huy. Năm 1776, ông Núi xuôi thuyền về lại Quảng Bình đưa cả gia đình vào trú ngụ tại Bến Tàu Ô. Đến năm 1780, ông Núi đã quy dân, lập làng và sinh sống tại làng Tiên Du được 4 năm.
MIẾU BÀ THIÊN Y A NA
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Miếu Bà Thiên Y A Na tọa lạc tại thôn Đại Điền Đông II, xã Diên Điền, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hoà. Theo lời truyền khẩu: Miếu Bà trước kia được khởi dựng đơn sơ với qui mô nhỏ, đến năm 1846 (Bính Ngọ) Cụ Ngô Đắc Trinh hiến cúng đất đai và một số bô lão trong làng đứng ra vận động xây dựng Miếu tại địa điểm hiện nay; đồng thời cụ Nguyễn Thập khấn nguyện nghinh tượng Bà bằng đá đen ở miếu cũ về thờ phụng.
ĐÌNH TRUNG DÕNG
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Trung Dõng tọa lạc tại thôn Trung Dõng, xã Vạn Bình, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa. Thuở mới khai hoang lập làng, làng Trung Dõng có tên là Trung An xã phụ lũy (xứ Cây Chua, Cổ Chi) thuộc tổng Hạ, huyện Quảng Phước, phủ Bình Hòa, tỉnh Khánh Hòa[1]. Dựa vào sắc phong, ta có thể đoán định niên đại đình Trung Dõng là vào đầu thế kỷ XIX, lúc đó có danh xưng là đình Trung An. Đến triều vua Tự Đức năm thứ 33 (1880), di tích có tên đình Trung Dõng và được giữ nguyên từ đó đến nay.
MIẾU CÂY GẠO
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Miếu Cây Gạo tọa lạc tại phía Nam sông Cái thuộc thôn Phú Ân Nam 1, xã Diên An, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Ngoài tên gọi trên, miếu Cây Gạo còn được biết đến qua danh xưng miếu Ấp Phật Tỉnh. Tên gọi hiện nay xuất phát từ việc phía sau miếu có cây gạo rất to và linh thiêng nên dân gian gọi là miếu Cây Gạo, gọi mãi thành thói quen, trở thành tên gọi chính thức và được ghi vào sắc phong, tồn tại đến ngày nay.
TRƯỜNG PHỦ DIÊN KHÁNH
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Trường Phủ Diên Khánh tọa lạc tại thôn Phú Ân Nam 1, xã Diên An, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Năm 1922, trường Tiểu học Pháp – Việt được xây dựng tại Diên Khánh và còn có tên gọi là Trường Phủ Diên Khánh. Từ năm 1935-1936, đổi thành trường Tiểu học Diên Khánh (École primaire Diên Khánh). Đến năm 1989, đổi tên là trường tiểu học Diên An I cho đến nay.
ĐÌNH CƯ THẠNH
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Cư Thạnh tọa lạc tại thôn Cư Thạnh, xã Suối Hiệp, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Đình Cư Thạnh được xây dựng vào đầu thế kỷ XIX, để thờ Bản Cảnh Thành Hoàng, Phấn Nhĩ Qủy Vương, Thiên Y A Na, Tiền hiền, Sơn Lâm chúa tướng, âm hồn. Lúc mới lập, đình có mặt tiền quay về hướng Nam, được làm bằng các loại vật liệu rất đơn sơ như tranh tre, nứa lá, vách đất. Do vật liệu không bền cộng với sự khắc nghiệt của thời tiết và ảnh hưởng của chiến tranh nên từ khi xây dựng đến nay, đình Cư Thạnh qua nhiều lần tu bổ: 1971, 1993, 1996, 2002.
ĐÌNH AN ĐỊNH
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không
Di tích tọa lạc tại thôn An Định, xã Diên Phước, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa (xưa thuộc An Định xã, tổng Thượng, huyện Phước Điền, phủ Diên Khánh). Qua nghiên cứu các tư liệu lịch sử, đình An Định được khởi dựng khoảng cuối thế kỷ XIX, để thờ Tần Vương Đại Càn Thái Tử, Sơn Lâm Chúa tướng, Tiền hiền, Hậu hiền… Từ khi xây dựng, đình đã trải qua nhiều lần tu bổ, ban đầu được làm bằng tre, nứa, mái lá ở khu đất gần thôn Đảnh Thạnh, xã Diên Lộc. Sau đó, vì dịch bệnh dân làng dời về khu đất tục danh gọi là đất Hộ, hay đất Cây Dầu, cách đình hiện nay khoảng 1km về hướng Đông. Năm 1947, giặc Pháp tấn công vào làng, đập phá đình. Năm 1964, các vị hào lão thống nhất dời đình về vị trí hiện nay. Năm 2009, tu bổ miếu Tiền Hiền. Năm 2014, đại tu bổ di tích.
ĐÌNH VÕ KIỆN
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Võ Kiện thuộc thôn Võ Kiện, xã Diên An, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa (xưa thuộc xã Võ Cang Tây, tổng Hạ, huyện Phước Điền, phủ Diên Khánh). Đình tọa lạc ở đầu thôn, xưa kia đình được dựng trên khoảng đất giáp ranh giữa hai làng Võ Cang Đông (Võ Dõng) và Võ Cang Tây (Võ Kiện). Ngày nay, nền đất đình còn vết tích nền gạch cũ, ẩn dưới ruộng lúa mà tục danh gọi là đất Gò Đình. Năm 1820, đình Võ Kiện được dời về khu đất tục danh gọi là đất Đồng Móc, địa điểm đình tọa lạc hiện nay. Đình Võ Kiện được xây dựng vào khoảng đầu thế kỷ XIX, để thờ Bản Cảnh Thành Hoàng, Đại càn Quốc gia Nam Hải, Ngũ hành, Tiền hiền, Hậu hiền…
ĐỀN THỜ THÁI TỬ
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đền thờ Thái Tử còn có tên gọi Dinh Ông, hay Dinh Thái Tử, tọa lạc tại thôn Bình Khánh, xã Diên Hòa, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Theo truyền thuyết, có nhiều ý kiến khác nhau: nơi đây thờ Thái tử là chồng Bà Thiên Y Thánh Mẫu; có ý kiến nơi đây thờ Thái tử con vua Bà Tranh (vua của vương quốc Chăm Pa cũ) ra đây lập phủ và tử trận.
CHÙA THIÊN BỬU
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Chùa Thiên Bửu tọa lạc ở thôn Bình Thành, xã Ninh Bình, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Chùa còn có tên gọi khác là chùa Kỳ, vì nơi đây đã tổ chức nhiều Trường Kỳ (Giới đàn truyền giới). Trường Kỳ đầu tiên tại Tổ đình Thiên Bửu vào năm 1934, là Giới đàn sớm nhất tại Khánh Hòa truyền trao giới pháp cho giới tử 4 tỉnh: Khánh Hòa, Phú Yên, Bình Định và Ninh Thuận. Bên cạnh đó, chùa còn có tên gọi là Thiên Bửu Hạ, để phân biệt với chùa Thiên Bửu Thượng do hai chùa Thiên Bửu cùng một Tổ khai sơn.
ĐÌNH NGÂN HÀ
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình tọa lạc tại thôn Ngân Hà, phường Ninh Thủy, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Căn cứ sắc phong sớm nhất còn lưu giữ tại di tích, đình Ngân Hà được khởi dựng thế kỷ XIX. Do chiến tranh và thời gian đình bị xuống cấp, năm 1954 đình được nhân dân di dời về khu dân cư trong làng, cách vị trí cũ 300 mét. Năm 1990, Cá Ông “lụy” vào vị trí đình hiện nay (cách đình cũ 20 mét) nên nhân dân xin phép chính quyền dựng lại ngôi đình ở vị trí Ông “lụy”, mặt hướng ra biển.
ĐÌNH DIÊN TOÀN
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Diên Toàn thuộc xã Diên Toàn, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Trước đây, đình được gọi theo tên làng là đình Phước Trạch. Sau này, xã Diên Toàn chỉ còn duy nhất đình Phước Trạch tồn tại đến ngày nay và năm 1993, đình bị xuống cấp nên nhân dân trong xã đóng góp trùng tu đình và UBND xã Diên Toàn thể theo nguyện vọng nhân dân đổi tên đình Phước Trạch thành đình Diên Toàn, với ý nghĩa đình của chung xã Diên Toàn. Theo khế ước đất đai bằng chữ Hán Nôm của dòng họ Võ hiện ông Võ Nhân (ở thôn Phước Trạch, xã Diên Toàn) còn lưu giữ thì dưới thời Tây Sơn năm Thái Đức thứ 13 (1799) lúc đó Diên Toàn là xã Phú Thọ, tổng Trung, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh và văn bản này có ghi nội dung: danh khiển xã tức Võ Văn Hớn có một thửa ruộng năm sào ở xứ Ao Xanh đông cận đập Gò Đình... Như vậy, cuối thế kỷ XVIII đình đã có rồi và tên đình theo tên xã là Phú Thọ.
LĂNG ÔNG- ĐỀN BÀ CAM XUÂN
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Lăng Ông – đền Bà nay thuộc khu phố Xuân Ninh 2, phường Cam Phúc Nam, thành phố Cam Ranh, tỉnh Khánh Hoà. Thuở ban đầu khi một bộ phận dân cư người Việt từ vùng Quảng Nam cho đến Bình Định, Phú Yên vào bán đảo Cam Ranh sinh cơ lập nghiệp, họ đã đặt tên thôn là Thạch An (tên ngọn núi ở đây). Sau khi đất nước thống nhất, một bộ phận dân cư khu phố Cam Ranh (thuộc bán đảo Cam Ranh) về đất liền sinh sống. Năm 1976, một bộ phận dân làng Xuân Ninh (Móng Cái, Quảng Ninh) cũng di cư vào đây. Vì vậy, làng Cam Xuân được lấy hai chữ đầu của Cam Ranh và Xuân Ninh ghép lại thành tên gọi của làng. Tên lăng – đền cũng được gọi theo tên làng Cam Xuân.
MIẾU CÂY KÉ
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Miếu Cây Ké tọa lạc trong khóm Phú Lộc Tây 1, thị trấn Diên Khánh, huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa Miếu còn có tên gọi là miếu Thiên Y A Na, hay miếu Ấp Trung, được xây dựng vào thế kỷ XIX để thờ Bà Thiên Y A Na. Ngoài ra, miếu còn phối thờ Tôn Thần Thanh Linh Thuần Đức, Thái Giám Bạch Mã Tôn Thần, Thần Đương Cảnh Thành Hoàng.
ĐÌNH VÕ CẠNH
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình tọa lạc tại thôn Võ Cạnh, xã Vĩnh Trung, thành phố Nha Trang. Qua khảo cứu và thông qua lời kể nhân chứng của các bô lão trong làng thì đình Võ Cạnh không rõ xây dựng từ năm nào. Nhưng thông qua dòng lạc khoản ghi trên quá giang của đình, thì đình được di dời và khởi dựng lại ở vị trí hiện nay vào năm Ất Hợi (năm 1815); trên nghi môn của đình ghi “Di lập Ất Hợi – 1815”. Đình Võ Cạnh được nhân dân xây dựng lên để thờ Thành Hoàng, Tiền hiền, Hậu hiền.
ĐÌNH - LĂNG TRƯỜNG TÂY
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình làng Trường Tây không giống như những đình làng nông nghiệp khác ở Nha Trang, do người dân trong làng chủ yếu sống bằng nghề đánh bắt hải sản, nên ngoài việc thờ Thành hoàng họ còn thờ Ông Nam Hải. Vị trí đình - lăng hiện nay vốn là lăng Ông, còn đình Trường Tây ngày ấy nằm cạnh mỏm núi Chụt, góc đường đi về Cửa Bé[1]. Năm 1943, quân đội Nhật trong quá trình xây dựng sân bay Nha Trang đã bắn mìn lấy đá ở hòn Chụt (còn gọi núi Cảnh Long). Sự rung chuyển của đất đá đã làm cho đình Trường Tây vốn xuống cấp đã có nguy cơ sụp đổ. Trước tình hình như vậy, các cụ bô lão trong làng bàn bạc theo hai hướng, một là dời đình về bầu ông Hàn[2], hai là dời về lăng Ông và họ quyết định dời đình về lăng Ông để thuận tiện trong việc thờ cúng. Năm 1958, đình – lăng Trường Tây được xây dựng lại, nằm trong một khuôn viên và không gian thờ tự.
ĐÌNH XƯƠNG HUÂN
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Theo tài liệu còn ghi chép thì công cuộc đạc điền và lập địa bạ ở Khánh Hòa được thi hành vào năm 1810. Vào thời điểm đó, phường Xương Huân có tên là Cù Huân Thượng phụ lũy thôn (tên Nôm là xứ Cồn Nổi) thuộc Hà Bạc, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, trấn Bình Hòa[1]. Tên gọi “Cù Huân Thượng phụ lũy thôn” được duy trì qua các đời vua: Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị (năm thứ 3). Đến đời vua Tự Đức năm thứ 3, tên gọi Cù Huân Thượng phụ lũy thôn đổi thành “Minh Huân thôn”. Đến đời vua Đồng Khánh năm thứ 2 thì Minh Huân thôn đổi thành “Xương Huân thôn”. Sau này, đơn vị hành chính cấp thôn còn tiếp tục có sự thay đổi nhưng tên gọi “Xương Huân” thì vẫn được giữ nguyên từ đó đến nay.
ĐÌNH PHƯƠNG SÀI
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Phương Sài được ghép từ tên núi Phương (Phương Sơn: núi thơm, tức núi/đồi Trại Thủy) và tên sông Sài (còn gọi sông Củi). Ngày nay, Đình thuộc phường Phương Sơn, nhưng xưa kia phường Phương Sài và Phương Sơn là thôn phường Củi[1]. Theo địa bạ triều Nguyễn đầu thế kỷ XIX khu vực này là thôn phường Củi, xã Phước Hải, tổng Xương Hà, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, trấn Bình Hòa (1808) và năm 1832 dưới triều vua Minh Mệnh đổi trấn Bình Hòa thành tỉnh Khánh Hòa. Sau này, được đổi thành làng Phương Sài và năm 1924 làng Phương Sài là một trong năm làng cổ ở Nha Trang được Toàn quyền Đông Dương lập thành thị trấn Nha Trang. Năm 1976, thành phố Nha Trang tách làng thành hai phường Phương Sơn (phía núi) và Phương Sài (phía sông), lấy đường Phương Sài làm ranh giới.
ĐÌNH – LĂNG CÙ LAO
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình – Lăng Cù Lao tọa lạc trên đường Tháp Bà, thuộc Tổ dân phố Hải Phước, phường Vĩnh Thọ, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa. Theo các cụ hào lão kể lại: trước kia làng có tên là Cù Huân, nằm dọc hai bên bờ sông Cái – Nha Trang. Làng ngày một mở rộng và đông dân cư nên chia Cù Huân thành hai làng là Xương Huân bên kia sông và Cù Huân bên này sông. Sau này, làng Cù Huân lại được đổi thành làng Cù Lao xóm Bóng. Trước năm 1975, Cù Lao là một trong ba thôn của xã Vĩnh Phước, huyện Vĩnh Xương, tỉnh Khánh Hòa; năm 1976, thuộc phường Vĩnh Thọ, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa.
CĂN CỨ ĐỊA CÁCH MẠNG TÔ HẠP
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ`
Căn cứ địa Cách mạng Tô Hạp nằm dọc theo lưu vực sông Tô Hạp, thuộc hai xã Ba Cụm, Sơn Bình và thị trấn Tô Hạp, huyện Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa. Ngoài tên gọi trên, di tích thường được người dân địa gọi là Thung lũng Tô Hạp hoặc Thung lũng Tử Thần. Tên gọi Tô Hạp ra đời đo lưu vực sông chảy qua địa bàn huyện Khánh Sơn có rất nhiều cây Tô Hạp, là loại cây có mủ dùng làm dược liệu nên người dân địa phương lấy tên loài cây đặt tên địa danh là Tô Hạp.
DI TÍCH ĐỊA ĐIỂM CĂN CỨ CÁCH MẠNG ĐÁ BÀN
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Di tích lịch sử Địa điểm căn cứ cách mạng Đá Bàn thuộc thôn 5, xã Ninh Sơn, thị xã Ninh Hòa. Đá Bàn là một vùng rừng núi nằm ở phía Tây Bắc thị xã Ninh Hòa, cách thành phố Nha Trang khoảng 50 km; phía Tây có núi Hòn Gục nối liền với dải núi Mẹ bồng con; phía Bắc là núi Hòn Chảo và đồng ruộng Xuân Sơn của huyện Vạn Ninh; phía Nam là dải núi Dốc Dài; phía Đông nơi sông Đá Bàn đổ nước về hồ Đá Bàn (khu vực này gọi là Bến Ghe) từ ba con suối chính là suối Dứa, suối Cái và suối Đá Đen.
ĐÌNH VĨNH HỘI
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Đình Vĩnh Hội tọa lạc tại tổ 12 Vĩnh Hội, phường Ngọc Hiệp, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa. Làng Vĩnh Hội trước kia có tên gọi là Chò Vò xứ (tên một ngọn núi trong làng) là một phần của làng Ngọc Toản[1]. Lúc bấy giờ, cả làng chỉ có từ 5 đến 7 nóc nhà, dân cư thưa thớt, nghèo khó. Dân làng Phương Sài (phường Củi) thường đưa gạo, củi sang hỗ trợ dân làng Vĩnh Hội; tên gọi “xóm Hộ” ra đời từ đó và tồn tại cho đến ngày nay[2].
DI TÍCH LỊCH SỬ LƯU NIỆM DANH NHÂN TRẦN ĐƯỜNG
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Di tích tọa lạc tại Tổ dân phố 14, thị trấn Vạn Giã, huyện Vạn Ninh, tỉnh Khánh Hòa, cách thành phố Nha Trang 60km về hướng Bắc. Di tích là địa điểm lưu niệm tưởng nhớ Tổng trấn Trần Đường, nhân vật lịch sử tiêu biểu ở Khánh Hòa trong phong trào Cần Vương chống Pháp cuối thế kỷ XIX. Di tích lịch sử lưu niệm danh nhân Trần Đường gồm khu mộ và đền thờ danh nhân Trần Đường tọa lạc trong khuôn viên chùa Lương Hải.
DI TÍCH ĐỊA ĐIỂM CĂN CỨ CÁCH MẠNG HÒN HÈO
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Căn cứ cách mạng Hòn Hèo là một dãy núi nằm ở phía Đông của huyện Ninh Hòa (nay là thị xã Ninh Hòa), cách thành phố Nha Trang khoảng 45 km, ba mặt nhô ra biển. Diện tích toàn khu vực Hòn Hèo khoảng gần 200 km2. Phía Bắc có cửa biển Hòn Khói giáp với vịnh Vân Phong. Phía Tây là đồng bằng phì nhiêu, phía Nam có Đầm Nha Phu với nhiều đảo nhỏ như: Hòn Cóc, Hòn Rớ, Hòn Cù Lao... lớn nhất là đảo Hòn Thị. Phía Đông là biển có các đảo: Hòn Bạc, Hòn Chà Là, Hòn Đụn...
DI TÍCH KHẢO CỔ ĐỊA ĐIỂM DỐC GẠO
Lịch
Sử
Khởi
Công
không rõ
Hoàn
Thành
không rõ
Di tích khảo cổ Địa điểm Dốc Gạo còn có tên gọi Di chỉ khảo cổ Dốc Gạo, thuộc tổ dân phố Hạp Phú, thị trấn Tô Hạp, huyện Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa. Dốc Gạo là ngọn núi nơi bộ đàn đá Khánh Sơn được gia đình người Raglai tên Bo Bo Sung tìm thấy trong lúc làm nương rẫy vào khoảng năm 1947 tại khu vực đỉnh núi Dốc Gạo. Sau đó, tại núi Dốc Gạo các nhà khoa học đã thực hiện khảo sát năm 1979 và khảo cổ vào năm 1980 đến 1981.