Lễ bỏ mả của đồng bào Raglai

Các nghi thức trong lễ Bỏ mả của đồng bào Raglai ở Khánh Sơn, Khánh Hòa.

Lễ Bỏ mả được tiến hành với nhiều nghi thức như: Lễ nhà mồ, lễ cúng, lễ đặt kagor (vật trang trí mang hình con thuyền đặt trên nóc nhà mồ biểu tượng cho nơi trú ngụ của ông bà ở thế giới bên kia), lễ rước ông bà, lễ giáp mặt tổ tiên và tục chia của…

Lời tiễn biệt cuối cùng

Chúng tôi đến huyện Khánh Sơn vào những ngày này, được chiêm ngưỡng những ngọn đồi cao vút với sương mù bao phủ, được thưởng thức những món ăn truyền thống của đồng bào Raglai: Cơm lam, gà nướng hay rau Bép nấu cá suối. Tại đây chúng tôi được già làng kể cho nghe về các nghi lễ, tập tục văn hóa trong đời sống đồng bào, trong đó ấn tượng nhất là lễ Bỏ mả của người Raglai.

Già làng Mấu Hồng Thái, người Raglai đã gần 80 tuổi ở thôn Hòn Dũng, xã Sơn Hiệp cho biết: Tập tục xa xưa của người Raglai, hàng năm có nhiều nghi lễ, nhưng nổi bật nhất vẫn là nghi lễ Bỏ mả. Trong đời sống của người Raglai bất cứ người nào qua đời, thì những người còn sống phải có trách nhiệm lo hậu sự và người chết sẽ được làm lễ Bỏ mả. Lễ Bỏ mả được tổ chức với mục đích như một nghi lễ mãn tang, thể hiện tình cảm của người còn sống đối với người đã khuất.

Theo già làng Mấu Hồng Thái, những lễ vật và vật dụng được dùng trong lễ bỏ mả thường được gia đình người quá cố chuẩn bị trước hàng tháng. Lễ vật gồm: Heo, gà, rượu… người trong làng dựng nhà mồ, làm Kagor (một con thuyền gỗ) được chạm khắc đẹp. Kagor là vật tượng trưng cho sự giàu sang phú quí mà người sống làm để tặng cho người chết. Lễ bỏ mả có những nét đặc biệt. Độc đáo nhất là bàn thờ của người quá cố có treo một chiếc tô trên di ảnh, theo quan niệm của người Raglai, chiếc tô này là nơi trú ngụ linh hồn của người quá cố.

Theo già làng Mấu Hồng Thái, lễ Bỏ mả thường được tổ chức vào khoảng tháng 3, tháng 4 Dương lịch, thời điểm chuyển từ mùa nắng sang mùa mưa. Lễ Bỏ mã được thực hiện trong 3 ngày với những nghi thức khác nhau, mỗi nghi thức mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, được truyền từ đời này sang đời khác và bảo lưu một cách nguyên vẹn.

Ngày đầu là ngày chuẩn bị lễ vật và thông báo đến các anh em bạn bè gần xa ở các làng khác cùng đến chung vui và tiễn đưa người chết. Trong ngày đầu, già làng thực hiện nghi lễ cúng hồn, thông báo về nhà mồ, về ngày, giờ diễn ra lễ Bỏ mả để người chết biết mà đến đón nhận những lễ vật. Sau đó là nghi thức múa, khóc tế và khấn vái để cầu xin ông bà tổ tiên cho linh hồn người chết về với tổ tiên ở bên kia thế giới.

Ngày thứ hai được xem là ngày lễ quan trọng, trong ngày này bà con hàng xóm láng giềng cùng đến ăn bữa cơm để chia tay người chết. Già làng cùng đoàn người thân trong gia đình đến nhà mồ khóc tế, múa mã la (cồng chiêng) để rước hồn người chết về nhà ăn cơm. Lễ này, tất cả mọi người phải tham gia đông đủ để gặp gỡ và chia tay người chết lần cuối cùng. Mọi người cùng ăn uống, nhảy múa, ca hát bên đống lửa và ché rượu cần cho đến sáng hôm sau.

Ngày thứ ba được xem là ngày chia tay vĩnh viễn người chết. Những người đàn ông khiêng lễ vật ra nhà mồ, bày lễ vật ra xung quanh. Mọi người đứng thành vòng xung quanh nhà mồ khấn vái để chia tay linh hồn người chết. Trong ngày này bao giờ cũng diễn ra tập tục mang tính truyền đời của người Raglai, đó là nghi lễ tiễn Kagor. Sau lễ bỏ mã là mọi quan hệ giữa linh hồn người chết và người còn sống sẽ cắt đứt, không có bất cứ ràng buộc hay lễ cúng nào nữa.

Độc đáo lễ Bỏ mả là trên bàn thờ treo một chiếc tô làm nơi trú ngụ linh hồn người quá cố.

Độc đáo và giàu giá trị nhân văn

Lễ Bỏ mả có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tinh thần của tộc người Raglai, với mục đích tiễn đưa người chết về “thế giới bên kia”. Đồng thời “giải thoát” hoàn toàn mọi sự ràng buộc của người sống đối với người chết. Đồng bào Raglai cho rằng chưa làm lễ Bỏ mả là chưa cắt đứt mối quan hệ linh hồn giữa người chết với người còn sống. Vì thế, trong suốt thời gian này, người nhà phải qua lại thăm viếng, tiếp tế thức ăn, vật dụng cho người đã khuất. Chỉ khi nào làm lễ Bỏ mả thì linh hồn người chết mới được siêu thoát và đi về thế giới của ông bà tổ tiên.

Sau lễ cúng Bỏ mả coi như hết tang, người chồng hoặc người vợ được người quá cố cho phép đi bước nữa để thực hiện cuộc sống tự do của mình. Lễ Bỏ mả được coi là một lễ lớn của gia đình, cộng đồng, một ngày vui thực sự của người sống và của cả người chết.

Người Raglai không có tục thờ cúng giỗ chạp hay làm bàn thờ người chết sau lễ Bỏ mả. Đặc biệt, trong lúc sống dù có hiền lành hay hung dữ, thật thà hay gian ngoa hoặc sống không phải đạo làm người với dân làng, với cha mẹ, vợ chồng, anh em trong gia đình thì khi chết đều được làm lễ Bỏ mả chu đáo. Lễ Bỏ mả giàu giá trị nhân văn, độc đáo và đậm nét truyền thống của tộc người Raglai.

Lễ Bỏ mả của người Raglai thể hiện tình cảm, trách nhiệm của người sống đối với người chết. Đồng thời còn là dịp thể hiện sự đền ơn đáp nghĩa công lao ông bà, báo hiếu cha mẹ và biểu hiện tình làng nghĩa xóm gắn kết bền chặt, thể hiện văn hóa ứng xử giữa con người với con người.

Năm 2012, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã công nhận lễ Bỏ mả của người Raglai ở xã Ba Cụm Bắc, huyện Khánh Sơn là Di sản Văn hoá Phi vật thể quốc gia, thuộc loại hình tập quán xã hội.